Analiza matematyczna 1/Wykład 3: Odległość i ciągi

Wprowadzenie

Na tym wykładzie dowiadujemy sie w jaki sposób można mierzyć odległość w ${\mathbb{ℝ}}^N$. Wprowadzamy pojęcie odległości (metryki) w ${\mathbb{ℝ}}^N$ oraz zdefiniujemy kule dla różnych metryk.

Definiujemy ciągi o wyrazach wektorowych, pojecie granicy ciągu. Podajemy własności granic oraz wprowadzamy pojęcie ciągu Cauchy'ego.

3.1. Odległość w ${\mathbb{ℝ}}^N$

W szkole spotkaliśmy się już z pojęciem odległości na przykład liczb na osi rzeczywistej lub punktów na płaszczyźnie ${\mathbb{ℝ}}^2$ (odległość euklidesowa).

Okazuje się, że odległość można mierzyć na wiele różnych sposobów. Umówiono się, że funkcja przyporządkowująca parze punktów zbioru liczbę, którą nazwiemy ich odległością, musi spełniać kilka warunków. Tę funkcję będziemy nazywać metryką, a warunki precyzuje poniższa definicja.

Definicja 3.1. [metryka]

Metryką w ${\mathbb{ℝ}}^N$ nazywamy dowolną funkcję $d:{\mathbb{ℝ}}^N\times {\mathbb{ℝ}}^N⟶{\mathbb{ℝ}}_{+}=[0,+\mathrm{\infty })$ spełniającą następujące warunki:
(1) $\mathrm{\forall }x\in {\mathbb{ℝ}}^N:d(x,y)=0⟺x=y$;
(2) $\mathrm{\forall }x,y\in {\mathbb{ℝ}}^N:d(x,y)=d(y,x)$ (symetria);

(3) Parser nie mógł rozpoznać (błąd składni): {\displaystyle \displaystyle\forall x,y,z\in \mathbb{R}^N:\ d(x,y)+d(y,z)\ge d(x,z)} (warunek trójkąta).

Dla dowolnych $x,y\in {\mathbb{ℝ}}^N,$ liczbę $d(x,y)$ nazywamy odległością punktów $x$ i $y$ oraz mówimy, że punkty $x$ i $y$ są oddalone od siebie o $d(x,y).$

Rysunek AM1.M03.W.R01 (stary numer AM1.3.1)

Zwróćmy uwagę, że warunki w powyższej definicji są dość naturalnymi warunkami jakie powinna spełniać odległość. Mówią one, że odległość dwóch punktów wynosi zero, gdy punkty się pokrywają. Odległość od punktu $A$ do punktu $B$ jest równa odległości od punktu $B$ do punktu $A$. Trzeci warunek mówi, że odległość od $A$ do $B$ nie może być większa, od sumy odległości od $A$ do $C$ i od $C$ do $B$, co także jest naturalnym żądaniem.

Jeśli potrafimy już mierzyć odległość, to możemy zdefiniować kulę o promieniu $r$, czyli zbiór punktów, których odległość od wybranego punktu (zwanego środkiem) jest mniejsza niż $r$.

Definicja 3.2. [kula, kula domknięta]

Niech $x_0\in {\mathbb{ℝ}}^N$ oraz $r\ge 0.$
Kulą o środku w punkcie $x_0$ i promieniu $r$ nazywamy zbiór:

Parser nie mógł rozpoznać (błąd składni): {\displaystyle K(x_0,r) \ \stackrel{df}{=}\ \big\{x\in \mathbb{R}^N:\ d(x_0,x)<r\big\}. }

Kulą domkniętą o środku w punkcie $x_0$ i promieniu $r$ nazywamy zbiór:

Parser nie mógł rozpoznać (błąd składni): {\displaystyle \overline{K}(x_0,r) \ \stackrel{df}{=}\ \big\{x\in \mathbb{R}^N:\ d(x_0,x)\le r\big\}. }

Z powyższej definicji wynika, iż kulą o środku $x_0$ i promieniu $r\ge 0$ nazywamy zbiór punktów przestrzeni ${\mathbb{ℝ}}^N,$ których odległość od środka $x_0$ jest mniejsza od $r.$ Analogicznie kulą domkniętą o środku $x_0$ i promieniu $r\ge 0$ nazywamy zbiór punktów przestrzeni ${\mathbb{ℝ}}^N,$ których odległość od środka $x_0$ nie jest większa od $r.$

Zanim przejdziemy do przykładów przestrzeni metrycznych oraz kul, podamy pewne własności kul.

Uwaga 3.3. [własności kul]

Niech $x_0\in {\mathbb{ℝ}}^N.$
(1) Jeśli $r>0,$ to $x_0\in K(x_0,r).$
(2) Jeśli $r=0,$ to $K(x_0,r)=\mathrm{\varnothing }.$
(3) Jeśli $r_1<r_2,$ to $K(x_0,r_1)\subseteq K(x_0,r_2).$

Powyższa uwaga (wynikająca w oczywisty sposób z definicji kuli) mówi, że:
(1) środek zawsze należy do kuli (o ile promień jest dodatni);
(2) kula jest zbiorem niepustym wtedy i tylko wtedy, gdy promień jest dodatni;
(3) jeśli dwie kule mają ten sam środek, to kula o mniejszym promieniu zawiera się w kuli o większym promieniu.

Podamy teraz przykłady metryk w ${\mathbb{ℝ}}^N$ oraz powiemy jak wyglądają kule w tych metrykach.

Pierwszy przykład wprowadza naturalną metrykę w $\mathbb{ℝ}.$ Z tym sposobem mierzenia odległości między punktami prostej spotkaliśmy się już w szkole.

Przykład 3.4. [metryka euklidesowa na prostej]

Niech $N=1$. Definiujemy

$d_2(x,y)\stackrel{df}{=}|x-y|\text{<mrow data-mjx-texclass="ORD">dla</mrow>}x,y\in \mathbb{ℝ}.$

Funkcję $d_2$ nazywamy metryką euklidesową w $\mathbb{ℝ}.$

Kule są przedziałami otwartymi i ograniczonymi w $\mathbb{ℝ},$ a kule domknięte są przedziałami domkniętymi i ograniczonymi w $\mathbb{ℝ}.$

Rysunek AM1.M03.W.R02 (stary numer AM1.3.3)

Zauważmy, że już w powyższym przykładzie kula nie przypomina tego co potocznie uważa się za kulę. Za chwilę zobaczymy, że (w zależności od sposobu mierzenia odległości) kula na płaszczyźnie może wyglądać inaczej niż by to wynikało z naszych przyzwyczajeń.

Trzy kolejne przykłady podają naturalne metryki jakie można wprowadzić w ${\mathbb{ℝ}}^N.$

Przykład 3.5. [metryka maksimowa]

Niech

$d_{\mathrm{\infty }}(x,y)\stackrel{df}{=}\underset{i=1,\dots ,N}{\max }|x_i-y_i|\text{<mrow data-mjx-texclass="ORD">dla</mrow>}x,y\in {\mathbb{ℝ}}^N,$ gdzie $x=(x_1,\dots ,x_N)$ oraz $y=(y_1,\dots ,y_N).$

Rysunek AM1.M03.W.R03 (stary numer AM1.3.4)

Rysunek AM1.M03.W.R04 (stary numer AM1.3.5)

Tak zdefiniowana funkcja $d_{\mathrm{\infty }}$ jest metryką (dowód tego faktu pozostawiony jest na ćwiczenia; patrz ćwiczenie 3.1.). Nazywamy ją metryką maksimową w ${\mathbb{ℝ}}^N.$

Poniższe rysunki przedstawiają kule w metryce maksimowej.

Rysunek AM1.M03.W.R05 (stary numer AM1.3.6)

Rysunek AM1.M03.W.R06 (stary numer AM1.3.7)

Przykład 3.6. [metryka taksówkowa]

Definiujemy

$d_1(x,y)\stackrel{df}{=}\sum _{i=1}^N|x_i-y_i|\text{<mrow data-mjx-texclass="ORD">dla</mrow>}x,y\in {\mathbb{ℝ}}^N.$

Rysunek AM1.M03.W.R07 (stary numer AM1.3.8)

Rysunek AM1.M03.W.R08 (stary numer AM1.3.9)

Tak zdefiniowana funkcja $({\mathbb{ℝ}}^N,d_1)$ jest metryką (dowód tego faktu pozostawiony jest na ćwiczenia; patrz ćwiczenie 3.1.). Nazywamy ją metryką taksówkową w ${\mathbb{ℝ}}^N$.

Poniższe rysunki przedstawiają kule w metryce taksówkowej.

Rysunek AM1.M03.W.R09 (stary numer AM1.3.10)

Rysunek AM1.M03.W.R10 (stary numer AM1.3.11)

Metryka taksówkowa jest naturalną metryką w niektórych miastach (patrz mapa poniżej). Jeśli mieszkamy w Turynie przy Corso Vittorio Emanuele II, a nasz przyjaciel przy Corso Galileo Ferraris, to odległość jaką musimy przejechać taksówką by go odwiedzić, to będzie długość drogi od naszego domu do skrzyżowania obu ulic (czyli wartość bezwzględna różnicy współrzędnych na jednej osi) oraz długość drogi od skrzyżowania do domu przyjaciela (czyli wartość bezwzględna różnicy współrzędnych na drugiej osi).

Rysunek AM1.M03.W.R11 (nowy: plan Turynu)

Przykład 3.7. [metryka euklidesowa]

Zdefiniujmy

$d_2(x,y)\stackrel{df}{=}\sqrt{\sum _{i=1}^N{(x_i-y_i)}^2}\text{<mrow data-mjx-texclass="ORD">dla</mrow>}x,y\in {\mathbb{ℝ}}^N.$

Rysunek AM1.M03.W.R12 (stary numer AM1.3.12)

Rysunek AM1.M03.W.R13 (stary numer AM1.3.13)

Tak zdefiniowana funkcja $d_2$ jest metryką. Nazywamy ją metryką euklidesową w ${\mathbb{ℝ}}^N$. Ten sposób mierzenia odległości między punktami ${\mathbb{ℝ}}^2$ lub ${\mathbb{ℝ}}^3$ jest nam znany ze szkoły.

Poniższe rysunki przedstawiają kule w metryce euklidesowej.

Rysunek AM1.M03.W.R14 (stary numer AM1.3.14)

Rysunek AM1.M03.W.R15 (stary numer AM1.3.15)

Wykażemy teraz, że $d_2$ spełnia warunki definicji metryki. Dowód dwóch pierwszych warunków zostawiamy jako proste ćwiczenie. W dowodzie nierówności trójkąta dla metryki $d_2$ wykorzystamy następującą nierówność Cauchy'ego.

Lemat 3.8. [nierówność Cauchy'ego]

Parser nie mógł rozpoznać (błąd składni): {\displaystyle \forall a,b\in\mathbb{R}^N:\ \bigg(\displaystyle \sum_{i=1}^N a_ib_i\bigg)^2 \ \le\ \bigg(\displaystyle \sum_{i=1}^N a_i^2\bigg) \bigg(\displaystyle \sum_{i=1}^N b_i^2\bigg) }

Dowód lematu 3.8.

Ustalmy dowolne $a,b\in {\mathbb{ℝ}}^N$. Rozważmy następujący trójmian kwadratowy zmiennej $\lambda$:

Parser nie mógł rozpoznać (błąd składni): {\displaystyle w(\lambda) \ =\ \bigg(\displaystyle \sum_{i=1}^N a_i^2\bigg)\lambda^2 +2 \bigg(\displaystyle \sum_{i=1}^N a_i b_i\bigg)\lambda +\bigg(\displaystyle \sum_{i=1}^N b_i^2\bigg). }

Grupując składniki w powyższym wielomianie dostajemy

Parser nie mógł rozpoznać (błąd składni): {\displaystyle w(\lambda) \ =\ \displaystyle \sum_{i=1}^N \bigg[a_i^2\lambda^2+2 a_i b_i\lambda+b_i^2\bigg] \ =\ \displaystyle \sum_{i=1}^N(a_i\lambda+b_i)^2, }

a zatem $w(\lambda )\ge 0$ dla dowolnego $\lambda \in \mathbb{ℝ}.$ Skoro trójmian kwadratowy jest stale nieujemny, to jego wyróżnik $\mathrm{\Delta }$ jest niedodatni, czyli

Parser nie mógł rozpoznać (błąd składni): {\displaystyle 0 \ \ge\ \Delta \ =\ 4\bigg(\displaystyle \sum_{i=1}^N a_ib_i\bigg)^2 -4\bigg(\displaystyle \sum_{i=1}^N a_i^2\bigg)\bigg(\displaystyle \sum_{i=1}^N b_i^2\bigg), }

skąd dostajemy

$(\sum _{i=1}^N{a}_i{b}_i{)}^2\le (\sum _{i=1}^N{a}_i^2\left)\right(\sum _{i=1}^N{b}_i^2),$

co należało dowieść.

Możemy teraz przystąpić do dowodu nierówności trójkąta dla $d_2.$

Lemat 3.9. [nierówność trójkąta dla metryki euklidesowej]

Parser nie mógł rozpoznać (błąd składni): {\displaystyle \forall x,y,z\in\mathbb{R}^N:\ d_2(x,z) \ \le\ d_2(x,y)+d_2(y,z). }

Dowód lematu 3.9.

Ustalmy dowolne $x,y,z\in {\mathbb{ℝ}}^N.$ Liczymy

Parser nie mógł rozpoznać (błąd składni): {\displaystyle \displaystyle (d_2(x,z))^2 \ =\ \displaystyle \sum_{i=1}^N (x_i-z_i)^2 \ =\ \displaystyle \sum_{i=1}^N (x_i-y_i+y_i-z_i)^2 \ =\ }
$\sum _{i=1}^N(x_i-y_i{)}^2+2\sum _{i=1}^N(x_i-y_i)(y_i-z_i)+\sum _{i=1}^N(y_i-z_i{)}^2.$

Korzystając z nierówności Cauchy'ego (patrz lemat 3.8.), mamy

Parser nie mógł rozpoznać (nieznana funkcja „\aligned”): {\displaystyle \displaystyle \aligned \big(d_2(x,z)\big)^2 & \le & \displaystyle \sum_{i=1}^N (x_i-y_i)^2 +2\sqrt{\displaystyle \sum_{i=1}^N (x_i-y_i)^2\displaystyle \sum_{i=1}^N (y_i-z_i)^2} +\displaystyle \sum_{i=1}^N (y_i-z_i)^2\\ & = & \bigg[ \sqrt{\displaystyle \sum_{i=1}^N|x_i-y_i|^2} +\sqrt{\displaystyle \sum_{i=1}^N|y_i-z_i|^2} \bigg]^2 \ =\ \big(d_2(x,y)+d_2(y,z)\big)^2. \endaligned}

Zatem pokazaliśmy, że $d_2(x,z)\le d_2(x,y)+d_2(y,z).$

Uwaga 3.10.

Zauważmy, że w przypadku $N=1$ metryki euklidesowa, taksówkowa i maksimowa pokrywają się, to znaczy $d_2=d_1=d_{\mathrm{\infty }}.$ Kulami w tych metrykach są przedziały otwarte.

Zdefiniujemy teraz pewne pojęcia związane z metrykami.

Definicja 3.11.

Niech $x_0\in {\mathbb{ℝ}}^N$, $A\subseteq {\mathbb{ℝ}}^N$ oraz ustalmy pewną metrykę $d$ w ${\mathbb{ℝ}}^N$.
(1) Zbiór $U\subseteq {\mathbb{ℝ}}^N$ nazywamy otwartym (w metryce $d$), jeśli każdy punkt tego zbioru zawiera się w tym zbiorze wraz z pewną kulą o środku w tym punkcie (i dodatnim promieniu), czyli

Parser nie mógł rozpoznać (błąd składni): {\displaystyle \forall x\in U\ \exists r>0:\ K(x,r)\subseteq U. }

Rysunek AM1.M03.W.R16 (stary numer AM1.3.21)

(2) Mówimy, że punkt $x_0$ jest punktem skupienia zbioru $A\subseteq {\mathbb{ℝ}}^N,$ jeśli każda kula o środku w punkcie $x_0$ (i dodatnim promieniu) zawiera przynajmniej jeden punkt zbioru $A$ różny od $x_0.$
(3) Mówimy, że punkt $x_0$ jest punktem izolowanym zbioru $A\subseteq {\mathbb{ℝ}}^N$, jeśli $x_0\in A$ oraz $x_0$ nie jest punktem skupienia zbioru $A$.
(4) Zbiór $F\subseteq {\mathbb{ℝ}}^N$ nazywamy domkniętym, jeśli każdy punkt skupienia zbioru $A$ należy do $A.$
(5)

Zbiór nazywamy ograniczonym, jeśli jest zawarty w pewnej kuli.

Rysunek AM1.M03.W.R17 (stary numer AM1.3.25)

Zauważmy, że pojęcia występujące w powyższej definicji (zbiór otwarty, domknięty, punkt skupienia, punkt izolowany, zbiór ograniczony) są związane nie tylko ze zbiorem ${\mathbb{ℝ}}^N$, ale także z wybraną w nim metryką $d$. W definicji wszystkich tych pojęć używamy bowiem pojęcia kuli.

Przykład 3.12.

Rozważmy $\mathbb{ℝ}$ z metryką euklidesową oraz zbiór $A=[0,1)\cup \{2\}\subseteq \mathbb{ℝ}$.

Rysunek AM1.M03.W.R18 (nowy)

Punktami skupienia zbioru $A$ są punkty przedziału $[0,1].$

Jedynym punktem izolowanym zbioru $A$ jest $2.$

A nie jest zbiorem domkniętym, bo punkt $1$ jest jego punktem skupienia, który do niego nie należy.

Zbiór $A$ jest ograniczony, gdyż na przykład $A\subseteq K(0,3)=(-3,3).$

Przykład 3.13.

(1) Przedziały otwarte w przestrzeni euklidesowej $\mathbb{ℝ}$ są zbiorami otwartymi. Dla dowodu weźmy przedział $(a,b)$ ($a<b$) oraz dowolny $x\in (a,b)$. Niech $r=\min \{x-a,b-x\}.$ Wówczas $K(x,r)=(x-r,x+r)\subseteq (a,b).$

Rysunek AM1.M03.W.R19 (nowy)

(2) Kule są zawsze zbiorami otwartymi, a kule domknięte są zbiorami domkniętymi (fakt ten udowodnimy na wykładzie z Analizy Matematycznej 2).

W kolejnym twierdzeniu zebrano szereg własności zbiorów w ${\mathbb{ℝ}}^N$ z ustaloną metryką $d$ (twierdzenie pozostawiamy bez dowodu). Poniżej podamy jedynie pewne komentarze i wnioski wynikające z tego twierdzenia.

Twierdzenie 3.14. [zbiory związane z metryką]

Jeśli $d$ jest metryką w ${\mathbb{ℝ}}^N$, to
(1) Zbiór $U\subseteq {\mathbb{ℝ}}^N$ jest otwarty, wtedy i tylko wtedy, gdy $U^c$ (dopełnienie zbioru $U$) jest zbiorem domkniętym.
(2) Kula domknięta jest zbiorem domkniętym.
(3) Suma dowolnej ilości zbiorów otwartych jest zbiorem otwartym.
(4) Przecięcie (część wspólna) skończonej ilości zbiorów otwartych jest zbiorem otwartym.
(5) Przecięcie (część wspólna) dowolnej ilości zbiorów domkniętych jest zbiorem domkniętym.
(6) Suma skończonej ilości zbiorów domkniętych jest zbiorem domkniętym.

Przykład 3.15.

Rozważmy $\mathbb{ℝ}$ z metryką euklidesową $d_2$. Podamy przykładowe ilustracje powyższego twierdzenia.
(1) Zbiór $(-\mathrm{\infty },-1]\cup [1,+\mathrm{\infty })$ jest zbiorem domkniętym (jako uzupełnienie kuli $K(0,1)=(-1,1)$, która jest zbiorem otwartym).

(2) Przedział $[-1,1]$ jest zbiorem domkniętym, gdyż jest to kula domknięta $\bar{K}(0,1)$. Zatem jej uzupełnienie $(-\mathrm{\infty },-1)\cup (1,+\mathrm{\infty })$ jest zbiorem otwartym.

(3) Zbiory jednopunktowe są domknięte, gdyż są to kule domknięte o promieniu $r=0$.

(4) Ponieważ przedziały $(n,n+1)$ dla $n\in \mathbb{\mathbb{Z}}$ są otwarte, więc ich suma (przeliczalna) jest także zbiorem otwartym. Zauważmy, że uzupełnieniem tej sumy jest zbiór liczb całkowitych $\mathbb{\mathbb{Z}}$. Zatem pokazaliśmy, że $\mathbb{\mathbb{Z}}$ jest zbiorem domkniętym.

Rysunek AM1.M03.W.R20 (nowy)

(5) Powyższe twierdzenie mówi, że przecięcie skończonej ilości zbiorów otwartych jest zbiorem otwartym. Okazuje się, że dla nieskończonej ilości zbiorów otwartych nie musi być to prawdą. Podobnie suma nieskończenie wielu zbiorów domkniętych nie musi być zbiorem domkniętym (patrz ćwiczenie 3.5.)

(6) Zbiory skończone są domknięte (jako sumy skończonej ilości zbiorów domkniętych).

3.2. Ciągi w ${\mathbb{ℝ}}^N$

W szkole średniej poznaliśmy ciągi o wyrazach rzeczywistych (to znaczy funkcje $a:\mathbb{\mathbb{N}}⟶\mathbb{ℝ}$).

W praktyce często spotykamy sie z ciągami o wyrazach innych niż liczby rzeczywiste. Na przykład, gdy mierzymy co sekundę prędkość i położenie w przestrzeni (${\mathbb{ℝ}}^3$) jakiegoś obiektu, dostajemy ciąg, który każdemu $t\in \mathbb{\mathbb{N}}$ przypisuje cztery wartości, czyli element z ${\mathbb{ℝ}}^4.$ Nasz ciąg możemy zatem zapisać $a:\mathbb{\mathbb{N}}\ni t⟼(a_1(t),a_2(t),a_3(t),a_4(t))\in {\mathbb{ℝ}}^4,$ gdzie $a_1(t)\in \mathbb{ℝ}$ jest prędkością w chwili $t,$ natomiast $(a_2(t),a_3(t),a_4(t))\in {\mathbb{ℝ}}^3$ określają położenie punktu w przestrzeni.

Naszym celem teraz jest wprowadzenie pojęcia ciągu i pojęcia granicy tego ciągu. W matematyce te pojęcia można zdefiniować dla dowolnie wybranej metryki (aby zdefiniować granicę musimy móc mierzyć odległość). My jednak ograniczymy nasze rozumowania do przestrzeni ${\mathbb{ℝ}}^N$ z metryką euklidesową $d_2.$

Definicja 3.16 [ciąg]

Ciągiem w ${\mathbb{ℝ}}^N$ nazywamy dowolną funkcję $f:\mathbb{\mathbb{N}}⟶{\mathbb{ℝ}}^N.$
Ciąg ten oznaczamy

$\{x_n{\}}_{n\in \mathbb{\mathbb{N}}}\subseteq {\mathbb{ℝ}}^N,\{x_n{\}}_{n=1}^{\mathrm{\infty }}\subseteq {\mathbb{ℝ}}^N,\{x_n\}\subseteq {\mathbb{ℝ}}^N,\text{<mrow data-mjx-texclass="ORD">lub</mrow>}{x}_1,x_2,\dots ,$

gdzie

Parser nie mógł rozpoznać (błąd składni): {\displaystyle f(n) \ =\ x_n \quad\textrm{dla}\ n\in\mathbb{N}. }

Rysunek AM1.M03.W.R21 (stary numer AM1.4.1a)

Rysunek AM1.M03.W.R22 (stary numer AM1.4.1b)

Powiemy teraz co to znaczy, że punkt $g\in {\mathbb{ℝ}}^N$ jest granicą ciągu $\{x_n\}$. Intuicyjnie oznacza to, że wyrazy $x_n$ są "coraz bliżej" granicy $g$ w miarę wzrostu $n$. Formalnie podaje to poniższa definicja.

Definicja 3.17. [granica ciągu]

Niech $\{x_n\}\subseteq {\mathbb{ℝ}}^N$ będzie ciągiem oraz niech $g\in {\mathbb{ℝ}}^N.$
Mówimy, że $g$ jest granicą ciągu $\{x_n\},$ jeśli

Parser nie mógł rozpoznać (błąd składni): {\displaystyle \forall \varepsilon>0\ \exists N\in\mathbb{N}\ \forall n\ge N:\ d(x_n,g)<\varepsilon }

i piszemy

$\lim {}_{n\to +\mathrm{\infty }}{x}_n=g,x_n\underset{n\to +\mathrm{\infty }}{\overset{}{\to }}g,x_n⟶g,x_n\stackrel{{\mathbb{ℝ}}^N}{⟶}g\text{<mrow data-mjx-texclass="ORD">lub</mrow>}{x}_n\stackrel{d}{\to }g.$

Mówimy, że ciąg $\{x_n\}$ jest zbieżny, jeśli ma granicę, czyli

Parser nie mógł rozpoznać (błąd składni): {\displaystyle \exists g\in \mathbb{R}^N:\ \lim\limits_{n\rightarrow +\infty} x_n=g. }

Rysunek AM1.M03.W.R23 (stary numer AM1.4.2a)

Rysunek AM1.M03.W.R24 (stary numer AM1.4.2b)

Uwaga 3.18.

Warunek

Parser nie mógł rozpoznać (błąd składni): {\displaystyle \forall \varepsilon>0\ \exists N\in\mathbb{N}\ \forall n\ge N:\ d(x_n,g)<\varepsilon }

w powyższej definicji mówi, że dla dowolnego (dowolnie małego) $\epsilon >0$ wyrazy ciągu $\{x_n\}$ są od pewnego miejsca (od $N$) oddalone od $g$ o mniej niż $\epsilon .$ Warunek ten jest równoważny warunkowi

Parser nie mógł rozpoznać (błąd składni): {\displaystyle \forall \varepsilon>0\ \exists N\in\mathbb{N}\ \forall n\ge N:\ x_n\in K(g,\varepsilon), }

który mówi, że dla dowolnego (dowolnie małego) $\epsilon >0$ wyrazy ciągu $\{x_n\}$ od pewnego miejsca (od $N$) leżą w kuli $K(g,\epsilon ).$ Wynika to wprost z definicji kuli, gdyż $x_n$ należy do kuli $K(g,\epsilon )$ dokładnie wtedy, gdy odległość $x_n$ od $g$ jest mniejsza niż $\epsilon ,$ to znaczy

Parser nie mógł rozpoznać (błąd składni): {\displaystyle d(x_n,g)<\varepsilon \ \Longleftrightarrow\ x_n\in K(g,\varepsilon). }

Definicja 3.19. [ciąg ograniczony]

Ciąg $\{x_n\}\subseteq {\mathbb{ℝ}}^N$ nazywamy ograniczonym, jeśli zbiór jego wartości $\{x_n:n\in \mathbb{\mathbb{N}}\}$ jest ograniczony w ${\mathbb{ℝ}}^N,$ to znaczy zawarty w pewnej kuli. Innymi słowy ciąg $\{x_n\}$ jest ograniczony, gdy

Parser nie mógł rozpoznać (błąd składni): {\displaystyle \exists x\in\mathbb{R}^N\ \exists r>0\ \forall n\in\mathbb{N}:\ d(x,x_n)<r. }

Przykład 3.20.

Jeśli ciąg $\{x_n\}\subseteq {\mathbb{ℝ}}^N$ jest stały od pewnego miejsca, czyli istnieje $k_0\in \mathbb{\mathbb{N}}$ takie, że

Parser nie mógł rozpoznać (błąd składni): {\displaystyle x_n \ =\ x \qquad\forall\ n\ge k_0, }

to wówczas

Parser nie mógł rozpoznać (błąd składni): {\displaystyle \lim\limits_{n\rightarrow +\infty} x_n \ =\ x. } Oznacza to, że ciąg stały od pewnego miejsca jest zbieżny.

Rysunek AM1.M03.W.R25 (stary numer AM1.4.3)

Przykład 3.21.

Niech $\{x_n\}\subseteq \mathbb{ℝ}$ będzie ciągiem danym przez $x_n=\frac{1}{n}$ dla $n\ge 1.$ Wówczas

Parser nie mógł rozpoznać (błąd składni): {\displaystyle \lim\limits_{n\rightarrow +\infty} x_n \ =\ 0. }

Rysunek AM1.M03.W.R26 (stary numer AM1.4.4)

Aby to pokazać ustalmy dowolne $\epsilon >0.$ Wówczas istnieje liczba naturalna $N$, która jest większa od $\frac{1}{\epsilon }$ (gdyż dla każdej liczby rzeczywistej istnieje liczba naturalna od niej większa), czyli

$\mathrm{\exists }N\in \mathbb{\mathbb{N}}:N>\frac{1}{\epsilon }.$

Zatem dla dowolnego $n\ge N,$ mamy

Parser nie mógł rozpoznać (błąd składni): {\displaystyle d(x_n,0) \ =\ |x_n-0| \ =\ |x_n| \ =\ \bigg|\frac{1}{n}\bigg| \ \le\ \frac{1}{N} \ <\ \varepsilon, }

zatem pokazaliśmy, że

$\lim {}_{n\to +\mathrm{\infty }}{x}_n=0.$

Przykład 3.22. [ciąg geometryczny]

Niech $q\in (-1,1)$ oraz $x_n=q^n$ dla $n\ge 1.$ Wówczas

Parser nie mógł rozpoznać (błąd składni): {\displaystyle \lim\limits_{n\rightarrow +\infty} x_n \ =\ 0. }

Dowód podobny do dowodu w przykładzie 3.21., pozostawiamy jako ćwiczenie.
Ciąg $\{q^n\}$ jest ciągiem geometrycznym o ilorazie $q$ (patrz Definicja Uzupelnic d.1.0080|) /?kil/.

Kolejne twierdzenie podaje związek między zbieżnością ciągu punktów, a zbieżnością ciągu liczbowego odległości jego wyrazów od granicy. Mówi ono, że ciąg $\{x_n\}$ jest zbieżny do granicy $g$ w ${\mathbb{ℝ}}^N$ dokładnie wtedy, gdy ciąg $\{d(x_n,g)\}$ odległości $x_n$ od $g$ jest zbieżny do $0$ w $\mathbb{ℝ}.$ Dowód wynika wprost z definicji.

Twierdzenie 3.23.

Niech $\{x_n\}\subseteq {\mathbb{ℝ}}^N$ będzie ciągiem oraz $g\in {\mathbb{ℝ}}^N.$ Wówczas

$\left[x_n\stackrel{{\mathbb{ℝ}}^N}{⟶}g\right]⟺[d(x_n,g)\stackrel{\mathbb{ℝ}}{⟶}0],$

Powiemy teraz co to jest podciąg danego ciągu $\{x_n\}.$ Nieformalnie mówiąc, podciąg powstaje z ciągu przez skreślenie z niego pewnej liczby wyrazów (tak aby nadal pozostała nieskończona ich ilość):

$\{a_n\}=a_1,a_2,a_3,a_4,a_5,a_6,a_7,\dots$ $\{a_{n_k}\}=a_1\underset{\_}{a_2},a_3{a}_4\underset{\_}{a_5},\underset{\_}{a_6},a_7\dots$

Formalna definicja podana jest poniżej.

Definicja 3.24. [podciąg]

Niech $\{x_n\}\subseteq {\mathbb{ℝ}}^N$ będzie ciągiem. Niech $h:\mathbb{\mathbb{N}}⟶\mathbb{\mathbb{N}}$ będzie funkcją silnie rosnącą.
Ciąg $f:\mathbb{\mathbb{N}}\ni n⟼x_{h(n)}\in {\mathbb{ℝ}}^N$ nazywamy podciągiem ciągu $\{x_n\}$ i oznaczamy

$\left\{x_{n_k}\right\}\text{<mrow data-mjx-texclass="ORD">lub</mrow>}\left\{x_{n_k}{\}}_{k\in \mathbb{\mathbb{N}}}\text{<mrow data-mjx-texclass="ORD">lub</mrow>}\right\{x_{n_k}{\}}_{k=1}^{\mathrm{\infty }},$

gdzie $n_k=h(k)$ dla $k\in \mathbb{\mathbb{N}}.$

W kolejnym twierdzeniu zebrane są własności granic. Niektóre z nich udowodnimy na ćwiczeniach (patrz ćwiczenie 3.3. i ćwiczenie 3.4.).

Twierdzenie 3.25. [własności granic]

Jeśli $\{x_n\}\subseteq {\mathbb{ℝ}}^N$ jest ciągiem, $g\in {\mathbb{ℝ}}^N,$ to
(1) Istnieje co najwyżej jedna granica ciągu $\{x_n\},$ to znaczy

Parser nie mógł rozpoznać (błąd składni): {\displaystyle \bigg[ \lim\limits_{n\rightarrow +\infty} x_n = g_1\in \mathbb{R}^N \quad\textrm{i}\quad \lim\limits_{n\rightarrow +\infty} x_n = g_2\in \mathbb{R}^N \bigg] \ \Longrightarrow\ g_1=g_2. }

(2) Jeśli ciąg $\{x_n\}$ jest zbieżny, to jest ograniczony.
(3) Jeśli $\lim {}_{n\to +\mathrm{\infty }}{x}_n=g$ oraz $\left\{x_{n_k}\right\}$ jest dowolnym podciągiem ciągu $\{x_n\},$ to

Parser nie mógł rozpoznać (błąd składni): {\displaystyle \lim\limits_{k\rightarrow +\infty} x_{n_k} \ =\ g. }

(4) Jeśli $\{x_n\}$ jest ciągiem zbieżnym oraz $\left\{x_{n_k}\right\}$ jest jego dowolnym podciągiem takim, że $\lim {}_{k\to +\mathrm{\infty }}{x}_{n_k}=g,$ to także

$\lim {}_{n\to +\mathrm{\infty }}{x}_n=g.$

(5) Jeśli dla dowolnego podciągu $\left\{x_{n_k}\right\}$ ciągu $\{x_n\}$ istnieje jego "dalszy" podciąg $\left\{x_{n_{k_l}}\right\}$ taki, że $\lim {}_{l\to +\mathrm{\infty }}{x}_{n_{k_l}}=g,$

to $\lim {}_{n\to +\mathrm{\infty }}{x}_n=g.$

Jeśli $\{a_n\}\subseteq {\mathbb{ℝ}}^N$ jest ciągiem w ${\mathbb{ℝ}}^N,$ to jego wyrazy mają współrzędne: $a_n=(a_n^1,\dots ,a_n^N)$ dla $n\in \mathbb{\mathbb{N}}.$ Kolejne twierdzenie podaje związek między zbieżnością ciągu $\{a_n\}$ w ${\mathbb{ℝ}}^N,$ a zbieżnością ciągów na poszczególnych współrzędnych $\{a_n^1\},\dots ,\{a_n^N\}.$ Dzięki temu twierdzeniu liczenie granic ciągów w ${\mathbb{ℝ}}^N$ sprowadza się do liczenia granic ciągów w $\mathbb{ℝ}$ (dowód pomijamy).

Twierdzenie 3.26. [granica ciągu w iloczynie kartezjańskim]

Jeśli $\{a_n\}\subseteq {\mathbb{ℝ}}^N$ jest ciągiem, czyli $a_n=(a_n^1,\dots ,a_n^N)$ dla $n\in \mathbb{\mathbb{N}},$ oraz $a=(a^1,\dots ,a^N)\in {\mathbb{ℝ}}^N,$ to
$\lim {}_{n\to +\mathrm{\infty }}{a}_n=a$ wtedy i tylko wtedy, gdy $\lim {}_{n\to +\mathrm{\infty }}{a}_n^i=a^i$ dla $i=1,\dots ,N.$

Rysunek AM1.M03.W.R27 (nowy)

3.3. Ciągi Cauchy'ego

Obok ciągów zbieżnych, ważną rolę odgrywają także tak zwane ciągi Cauchy'ego. Są to takie ciągi, dla których odległości między wyrazami są zmierzają do zera. Okazuje się, że w ${\mathbb{ℝ}}^N$ z metryką euklidesową, ciągi Cauchy'ego są dokładnie ciągami zbieżnymi. Jednak nie dla każdej przestrzeni z metryką tak jest (przekonamy się o tym na kursie z Analizy Matematycznej 2).

Definicja 3.27. [warunek Cauchy'ego]

Niech $\{x_n\}\subseteq {\mathbb{ℝ}}^N$ będzie ciągiem. Mówimy, że ciąg $\{x_n\}$ spełnia warunek Cauchy'ego lub jest ciągiem Cauchy'ego, jeśli

Parser nie mógł rozpoznać (błąd składni): {\displaystyle \forall \varepsilon>0\ \exists N\in\mathbb{N} \ \forall n,m\ge N:\ d(x_n,x_m)<\varepsilon. }

Warunek Cauchy'ego dla ciągu $\{x_n\}$ oznacza, że dla dowolnie wybranej liczby $\epsilon >0,$ począwszy od pewnego miejsca, każde dwa wyrazy ciągu są bliższe niż $\epsilon .$

Zacznijmy od prostych faktów.

Stwierdzenie 3.28.

Jeśli $\{x_n\}$ jest ciągiem Cauchy'ego, to jest ograniczony.

Dowód stwierdzenia 3.28.

Weźmy $\epsilon =1$. Wtedy istnieje $N_1\in \mathbb{\mathbb{N}}$, takie, że dla wszystkich $n,m\ge N_1$ mamy $d(x_n,x_m)<1$, w szczególności dla każdego $n\ge N_1$, $d(x_n,x_{N_1})<1$. Weźmy

$R:=\max \{d(x_1,x_{N_1}),d(x_2,x_{N_1}),...d(x_{N_1-1},x_{N_1})\}+1.$

Wtedy wszystkie wyrazy ciągu zawierają się w kuli $K(x_{N_1},R)$, a więc ciąg jest ograniczony.

Stwierdzenie 3.29.

Jeśli podciąg $\{x_{n_k}\}$ ciągu Cauchy'ego $\{x_n\}$ ma granicę $g$, to ciąg $\{x_n\}$ ma granicę $g$.

Dowód stwierdzenia 3.29.

Ustalmy $\epsilon >0$. Skoro $\lim {}_{k\to +\mathrm{\infty }}{x}_{n_k}=g$, to istnieje $K\in \mathbb{\mathbb{N}}$, takie, że dla każdego $k\ge K$ mamy $d(x_{n_k},g)<\frac{\epsilon }{2}$. Skoro zaś $\{x_n\}$ jest ciągiem Cauchy'ego, to istnieje $N\in \mathbb{\mathbb{N}}$, takie, że dla wszystkich $m,n\ge N$ mamy $d(x_n,x_m)<\frac{\epsilon }{2}$. Biorąc $M=\max \{N,K\}$, mamy dla wszystkich $m\ge M$

Parser nie mógł rozpoznać (błąd składni): {\displaystyle d(x_m,g)\leq d(x_m,x_{n_M})+d(x_{n_M},g)<\frac{\varepsilon}{2}+\frac{\varepsilon}{2} \ =\ \varepsilon, }

a zatem $g$ jest granicą ciągu $\{x_n\}$.

Kolejne twierdzenie mówi, że w ${\mathbb{ℝ}}^N$ ciągi są zbieżne dokładnie wtedy, gdy spełniają warunek Cauchy'ego.

Twierdzenie 3.30. [zbieżność ciągu a warunek Cauchy'ego]

Ciąg $\{x_n\}\subseteq {\mathbb{ℝ}}^N$ jest zbieżny wtedy i tylko wtedy, gdy spełnia warunek Cauchy'ego.

Dowód twierdzenia 3.30.

"$⟹$"
Wykażemy, że jeśli ciąg $\{x_n\}$ jest zbieżny to spełnia warunek Cauchy'ego. Ustalmy $\epsilon >0$. Skoro ciąg jest zbieżny do granicy $g$, to jego wyrazy są od pewnego miejsca odległe od $g$ o mniej niż $\frac{\epsilon }{2}$, czyli

$\mathrm{\exists }N\in \mathbb{\mathbb{N}}\mathrm{\forall }n\ge N:d(x_n,g)<\frac{\epsilon }{2}.$

Weźmy teraz dowolne $m,n>N$. Wtedy

Parser nie mógł rozpoznać (błąd składni): {\displaystyle d(x_n,x_m) \ \le\ d(x_n,g)+d(x_m,g)<\frac{\varepsilon}{2}+\frac{\varepsilon}{2}=\varepsilon, }

a zatem ciąg $\{x_n\}$ spełnia warunek Cauchy'ego.

"$⟸$"
Ta część dowodu będzie przeprowadzona później, po wprowadzeniu pojęcia zwartości.

Uwaga 3.31.

Dla dowolnie wybranego zbioru z metryką zachodzi tylko jedna implikacja w powyższym twierdzeniu, a mianowicie każdy ciąg zbieżny jest ciągiem Cauchy'ego. Aby pokazać, że przeciwna implikacja nie jest prawdziwa, rozważmy przedział otwarty $(0,1)$ z metryką euklidesową $d_2$ (czyli dla $x,y\in (0,1)$ odległość $d(x,y)$ wynosi $|x-y|$). Ciąg $\{x_n\}$ zadany wzorem $x_n=\frac{1}{n}$ dla $n\in \mathbb{\mathbb{N}}$ nie jest zbieżny w $(0,1)$ (dlaczego?), ale spełnia warunek Cauchy'ego. Aby to pokazać, ustalmy dowolne $\epsilon >0.$ Wówczas

Parser nie mógł rozpoznać (błąd składni): {\displaystyle \exists N\in \mathbb{N}:\ \frac{1}{N}<\frac{\varepsilon}{2}. }

Wówczas dla dowolnych $n,m\ge N$ mamy

Parser nie mógł rozpoznać (błąd składni): {\displaystyle d_2(x_n,x_m) \ =\ |x_n-x_m| \ =\ \bigg|\frac{1}{n}-\frac{1}{m}\bigg| \ \le\ \frac{1}{n}+\frac{1}{m} \ \le\ \frac{1}{N}+\frac{1}{N} \ =\ \frac{2}{N} \ <\ \varepsilon. }

Pokazaliśmy zatem, że ciąg $\{x_n\}$ spełnia warunek Cauchy'ego.